Kamera przedstawia widok z Bazyliki Mniejszej pw. Św. Katarzyny w Braniewie

Braniewo kamera. Panorama Miasta z widokiem na Zalew Wiślany - Ratusz w Braniewie (odbudowa)

Braniewo  jest jednym z najstarszych miast w Polsce. Na kształtowanie tkanki miasta miała wpływ ponad 750 letnia historia, której bieg pozwolił przetrwać niestety niewielkiej ilości elementów dziedzictwa kulturowego. Początki powstania miasta to wybudowanie przez Krzyżaków około roku 1240 drewnianej warowni. Obok, na wyspie nieco powyżej obecnego Braniewa kupcy założyli osadę targową. W 1254 r. owa osada otrzymała prawa miejskie lubeckie jako Braunsberg, ale już w 1260 r. została zniszczona podczas powstania Prusów. Po stłumieniu powstania, w roku 1273 rozpoczęto odbudowę miasta, zaś w 1280 roku wzniesiono zamek biskupi. W 1284 roku Braniewo ponownie otrzymało przywilej lokacyjny na prawie lubeckim.

Braniewo było pierwszą stolicą Warmii i do roku 1340 rezydencją biskupów warmińskich i krótko kapituły. W 1342 r. na prawym brzegu Pasłęki założono konkurencyjne – Nowe Miasto. Nie osiągnęło ono jednak nigdy tego stopnia rozwoju co Stare Miasto, zachowując charakter miejskiej, rzemieślniczo – rolniczej osady. Oba miasta zachowały swą odrębność aż do roku 1772 (rozbiór Polski), kiedy to zostały złączone administracyjnie w jeden zespół urbanistyczny.
W średniowieczu Braniewo zaliczane było do miast morskich, stanowiąc dla całej Warmii okno na świat, pośredniczyło w całym warmińskim handlu zagranicznym, posiadało prawo składu. W połowie XIV wieku zostało włączone do słynnego związku miast portowych – Hanzy. W całych Prusach tylko sześć miast należało do tego związku. Braniewo było jedynym miastem, a port braniewski jedynym hanzeatyckim portem Warmii. W Prusach Królewskich przyznano mu czwarte miejsce, bezpośrednio po trzech tzw. wielkich miastach pruskich, tj. po Gdański, Toruniu i Elblągu. Głównym produktem eksportowym był len. Podczas wojny trzynastoletniej, by wyrwać się spod wpływów Zakonu Krzyżackiego, Stare Miasto Braniewo przyłączyło się w 1440 roku do Związku Pruskiego stając się jednym z jego czynniejszych członków. Klęska Krzyżaków w tej wojnie zadecydowała, iż na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 r., miasto wraz z całą Warmią znalazło się w posiadaniu Polski. Wojny polsko – krzyżackie odbiły się ujemnie na handlu morskim miasta. Dodatkowe zagrożenie powodowały siły przyrody. Od XV wieku oprócz trudności w utrzymaniu toru wodnego przez Mierzeję i Zalew, doszła konieczność częściowego przeniesienia portu do ujścia Pasłęki. Czynniki te oraz konkurencja Elbląga i Królewca (po 1772 r.) spowodowały regres pogłębiony w XVI wieku ostatecznym zamuleniem Głębi Bałgijskiej, co doprowadziło do całkowitego upadku braniewskiego portu.
Począwszy od wieku XVI miasto było ważnym centrum szkolnictwa, istotnym dla rozwoju całego wschodniego regionu nadbałtyckiego, dzięki sprowadzeniu przez kardynała Stanisława Hozjusza w 1565 roku jezuitów. Zorganizowali oni w Braniewie swoje kolegium, a przy nim gimnazjum , seminarium diecezjalne i seminarium papieskie. Głównie dla potrzeb oświaty powstała oficyna drukarska, prowadzona najpierw przez rzemieślników prywatnych, zaś w końcu XVII wieku została wykupiona przez zakon. Działalność oficyny braniewskiej w latach 1598–1773, nie pozostawała bez wyraźnego wpływu na rozwój kulturalny Warmii, zachowanie i utrwalenie wśród tamtejszej ludności języka polskiego i polskich tradycji.

„Miasto, którego znaczenie opierało się na handlu i rzemiośle, stało się na przełomie XVI i XVII wieku centrum życia umysłowego Warmii i jednym z ważniejszych miast północny”.

W okresie wojen szwedzkich miasto poniosło ciężkie straty. Szczególnego uszczerbku doznały cenne zbiory biblioteki Colegium Hosianum, które zrabowane przez Szwedów w czasie ich okupacji Braniewa w latach 1626 – 1635, stały się częścią uniwersytetu w Uppsali. W czasie drugiej wojny szwedzkiej 1655 –1660 miasto stało się przedmiotem sporu między Szwedami a elektorem Brandenburskim, czego wynikiem była kolejna okupacja, tym razem przez wojska brandenburskie, trwająca 8 lat. Dopiero w roku 1663 Braniewo wyniszczone przez nędzę i zarazę zostało przekazane w ręce biskupa warmińskiego. Zrujnowane gospodarczo miasto zaczęło, ku schyłkowi XVII wieku, powoli dźwigać się z upadku, ale już nigdy nie osiągnęło takiego rozkwitu jak na początku tego stulecia.

U progu XVIII wieku czekała je nowa seria wojen i związanych z nimi nieszczęść. Po zakończeniu wojny północnej i wielkiej epidemii dżumy, która dotknęła miasto w 1709 roku Braniewo zaczęło znowu odżywać. Napłynęli nowi mieszkańcy, powstawały nowe przedmieścia. Wtedy też na większą skalę pojawiły się na terenie miasta budowle barokowe.

Mimo rozbudowy Braniewa jego sytuacja gospodarcza w drugiej połowie XVIII wieku była coraz gorsza. Zubożenie Warmii w czasie wojny siedmioletniej (1756 –1763) odbiło się na handlu i rzemiośle. Również sytuacja polityczna stawała się coraz groźniejsza. Jak wykazała wojna siedmioletnia przynależność Warmii do Polski była już tylko formalna.

W końcu XVIII wieku po rozbiorach Polski nastąpiło związane z likwidacją granic ożywienie gospodarcze Prus, czego skutki odczuło również Braniewo.

W efekcie wojen napoleońskich miasto znacznie zubożało. Reformy uwłaszczeniowe, zapoczątkowane w 1807 roku spowodowały napływ bezrolnych chłopów, którzy w miastach poszukiwali pracy. Kończyła się era feudalizmu, powstały nowe układy społeczno – gospodarcze. Zmieniły się również funkcje i system gospodarczy Braniewa.

W połowie XIX wieku kształtujący się nowy układ szlaków komunikacyjnych przesądził o przyszłości miasta. Bezpośrednie połączenie kolejowe Malborka z Królewcem sprawiło, że miasto pozostawało na uboczu, a port u ujścia Pasłęki stracił swoje znaczenie. Po upadku wielkiego handlu życie gospodarcze ograniczyło się do drobnego przemysłu i rzemiosła. Ponadto wysoka pozycja Braniewa jako autonomicznego ośrodka nauki została podważona. W 1780 roku zlikwidowano Colegium Hosianum, a w to miejsce powstało pruskie Gymnasium Academicum (1781 –1818), później Liceum Hosianum (1818 –1912). To ostatnie przemieniono w 1912 roku na Królewską Akademię, która istniała do 1945 roku.

Pierwsza wojna światowa ominęła Braniewo. Oddalenie od ważnych szlaków komunikacyjnych w tym przypadku zadziałało na korzyść miasta. Również powojenna inflacja i zastój gospodarczy dały się tu odczuć mniej dotkliwie niż w innych miastach Warmii. Czasy wielkiego kryzysu przyniosły miastu stagnację gospodarczą i bezrobocie.

W 1936 roku zwiększono garnizon wojskowy. Niemcy przygotowywały się do wojny. Kilka tygodni przed wkroczeniem na te tereny, armii radzieckiej, miasto przygarnęło uciekinierów z obszarów Prus Wschodnich. Zdobycie miasta przez czerwonoarmistów nastąpiło 20 marca 1945 roku. Podczas zaciętych walk legło w gruzach około 80% zabudowy, w tym całe zabytkowe miasto i większość fabryk.

Rok 1945 otworzył w dziejach Braniewa nowy okres historii. Był to rok najtragiczniejszy dla miasta. W toku działań wojennych zostało zniszczone i wyludnione, mieszkańcy musieli opuścić gród na rozkaz władz niemieckich o ewakuacji, a ci, którzy powrócili z wojennej tułaczki, zostali wkrótce – na mocy postanowień międzynarodowych – wysiedleni do Niemiec przez władze polskie. Do miasta napłynęła ludność polska, byli to zupełnie nowi ludzie, którzy dopiero z czasem uświadomili sobie „geniusz miejsca”, dokąd sprowadził je los. Z trudem odbudowano miasto, w którym po dzień dzisiejszy pozostały puste place zaświadczające o skutkach wojny.

Prowadzone w latach 1955/59 rozbiórki (cegły trafiają do odbudowującej swoje zabytki Warszawy) i wprowadzenie do śródmieścia typowej zabudowy blokowej zniszczyły zabytkowy charakter miasta. Patrząc z perspektywy 50 lat na to co działo się w mieście, można dostrzec trudy mozolnej odbudowy, przywracania życia miastu niegdyś sławnemu. Zostało one odbudowywane wolniej od pozostałych miast regionu, najpóźniej dotarły ekipy polskiej administracji, najpóźniej organizowały się partie polityczne oraz najpóźniej miasto opuściły wojska radzieckie. Przez wiele lat miasto przeżywało stagnację.

W 1990 roku w wyniku wolnych wyborów wybrano nowe władze samorządowe oraz burmistrza miasta. Od 1991 roku trwają dziania zmierzające do przywrócenia miastu dawnego i niepowtarzalnego klimatu poprzez stopniową odbudowę kolejnych kwartałów Starego Miasta, gdyż jest to najcenniejszy obszar Braniewa otoczony pozostałościami fos, terenami zieleni oraz na południu terenem ZOO, umieszczonym w byłym ogrodzie botanicznym.

Oprac. Anetta Wileńska

Bibliografia

1. Achremczyk S., Szorc A., Braniewo, Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 1995
2. Chorostian B. , Braniewo, [w:] Z dziejów miasta i powiatu, pod. red. A. Wakara, Pojezierze, Olsztyn 1973
3. Katalog zabytków sztuki: Braniewo, Frombork..., pod red. M. Arszyńskiego, M. Kutznera, PAN Instytut Sztuki, Warszawa 1980